Vào năm 2024, Quốc Hội đã ban hành Luật Tổ chức Tòa án Nhân Dân mới (Luật Tòa Án), trong đó đưa ra những cải cách lớn đối với hệ thống Tòa Án Nhân Dân so với Luật Tòa Án 2014. Ngay sau khi Luật Tòa Án 2024 được ban hành, Việt Nam đã bắt đầu một cuộc tái cấu trúc lớn đối với các đơn vị hành chính, chuyển đổi từ mô hình ba cấp (tỉnh, huyện, xã) sang mô hình hai cấp (tỉnh, xã). Do đó, vào năm 2025, Quốc Hội đã thông qua việc sửa đổi Luật Tòa Án 2024 để điều chỉnh hệ thống tòa án phù hợp với mô hình đơn vị hành chính hai cấp mới (Luật Tòa Án 2024–2025). Dưới đây là bình luận của chúng tôi về những thay đổi chính của Luật Tòa Án 2024–2025 so với Luật Tòa Án 2014.

1. Tái cơ cấu toàn diện tổ chức tòa án

Hệ thống tòa án được tái cơ cấu toàn diện với việc bãi bỏ Tòa Án Nhân Dân Cấp Cao và thay thế các Tòa Án Nhân Dân Cấp Huyện bằng Tòa Án Nhân Dân Khu Vực.

Luật Tòa Án 2014

Luật Toà Án 2024-2025

1.1. Toà Án Nhân Dân Tối Cao.

1.2. Toà Án Nhân Dân Cấp Cao.

1.3. Toà Án Nhân Dân Cấp Tỉnh.

1.4. Toà Án Nhân Dân Cấp Huyện.

1.5. Toà Án Nhân Dân Tối Cao.

1.6. Toà Án Nhân Dân Cấp Tỉnh.

1.7. Toà Án Nhân Dân Khu Vực.

2. Thay đổi thẩm quyền xét xử phúc thẩm

Với việc bãi bỏ Tòa Án Cấp Cao (là cơ quan phúc thẩm chính, xét xử các quyết định sơ thẩm của Tòa án cấp tỉnh và cấp huyện), chức năng phúc thẩm được phân công lại như sau:

a) Tòa Án Nhân Dân Tối Cao nay có Tòa Phúc Thẩm để xét xử phúc thẩm các bản án, quyết định của Tòa Án Nhân Dân Cấp Tỉnh. Trước đây, Tòa Án Nhân Dân Tối Cao chủ yếu chỉ thực hiện chức năng giám đốc thẩm và tái thẩm; và

b) Tòa Án Nhân Dân Cấp Tỉnh nay sẽ xét xử phúc thẩm các bản án, quyết định của Tòa Án Nhân Dân Khu Vực mới thành lập.

3. Thay đổi thẩm quyền xét xử sơ thẩm

Tòa Án Nhân Dân Khu Vực sẽ thay thế Tòa Án Nhân Dân Cấp Huyện – là tòa án sơ thẩm chính trước đây. Thẩm quyền xét xử của Tòa Án Khu Vực không còn bị giới hạn trong phạm vi một huyện mà bao gồm một khu vực rộng hơn theo quyết định của Ủy Ban Thường Vụ Quốc Hội. Điều này có thể tạo điều kiện cho việc tổ chức bộ máy linh hoạt hơn dựa trên khối lượng công việc và vị trí địa lý.

4. Bổ sung Tòa Án Chuyên Biệt dành riêng cho Trung Tâm Tài Chính Quốc Tế

Luật Tòa Án 2024–2025 bổ sung Tòa Án Chuyên Biệt trong Trung Tâm Tài Chính Quốc Tế, là một toà án riêng biệt được thành lập cho các Trung Tâm Tài Chính Quốc Tế sẽ được thiết lập tại Việt Nam.

Hiện tại, Chính Phủ có kế hoạch thành lập hai trung tâm tài chính, một tại thành phố Hồ Chí Minh và một tại thành phố Đà Nẵng. Tuy nhiên, cơ cấu tổ chức và hoạt động cụ thể của các tòa án chuyên biệt này hiện vẫn chưa được quy định rõ trong Luật Tòa Án 2024–2025 mà được giao cho Quốc Hội quyết định.

5. Đơn giản hóa ngạch Thẩm Phán

Ngạch Thẩm Phán được đơn giản hóa thành hai ngạch chính là:

a) Thẩm phán Tòa Án Nhân Dân Tối Cao; và

b) Thẩm phán Tòa Án Nhân Dân.

Ngạch “Thẩm phán Tòa Án Nhân Dân” sẽ được chia thành nhiều bậc, các bậc cụ thể chưa được quy định trong Luật Tòa Án 2024–2025 mà sẽ do Ủy Ban Thường Vụ Quốc Hội quyết định.

6. Kéo dài nhiệm kỳ Thẩm Phán

Trước đây, nhiệm kỳ đầu tiên của tất cả các thẩm phán là 5 năm, và các lần bổ nhiệm lại sau đó có nhiệm kỳ 10 năm. Hiện nay,

a) Thẩm phán Tòa Án Nhân Dân Tối Cao sẽ được bổ nhiệm với nhiệm kỳ không thời hạn cho đến khi nghỉ hưu hoặc chuyển công tác; và

b) Thẩm phán Tòa Án Nhân Dân có nhiệm kỳ đầu tiên là 5 năm, và các lần bổ nhiệm lại sau đó là nhiệm kỳ không thời hạn cho đến khi nghỉ hưu hoặc chuyển công tác.

7. Rủi ro lạm quyền khi xử lý các văn bản pháp luật mâu thuẫn

a) Theo Luật Tòa Án 2014, khi tòa án phát hiện một văn bản pháp luật có mâu thuẫn với Hiến Pháp, Luật, Nghị Quyết của Quốc Hội, Pháp Lệnh hoặc Nghị Quyết của Ủy Ban Thường Vụ Quốc Hội, tòa án chỉ có quyền kiến nghị cơ quan có thẩm quyền sửa đổi hoặc hủy bỏ văn bản đó.

b) Theo Luật Tòa Án 2024-2025:

(1) Tòa án có quyền kiến nghị cơ quan có thẩm quyền sửa đổi hoặc hủy bỏ văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến việc xét xử (Văn Bản Mâu Thuẫn) có dấu hiệu mâu thuẫn với Hiến Pháp, Luật, Nghị Quyết của Quốc Hội, Pháp Lệnh hoặc Nghị Quyết của Ủy Ban Thường Vụ Quốc Hội, hoặc văn bản của cơ quan nhà nước cấp trên (gọi chung là Hiến Pháp và Luật Cao Hơn); và

(2) Đối với Văn Bản Mâu Thuẫn là văn bản hướng dẫn thi hành Hiến Pháp và Luật Cao Hơn, tòa án nay được trao quyền áp dụng trực tiếp Hiến Pháp và các luật cao hơn để xét xử nếu cơ quan có thẩm quyền không phản hồi trong thời hạn luật định. Điều này đồng nghĩa với việc tòa án có thể bác bỏ hiệu lực pháp lý của một văn bản quy phạm pháp luật cho một vụ án cụ thể, mặc dù văn bản đó vẫn còn hiệu lực theo Luật Ban Hành Văn Bản Quy Phạm Pháp Luật 2025. Điều này có thể gây ra sự một sự rối ren không cần thiết về hiệu lực áp dụng của Văn Bản Mâu Thuẫn đối với công chúng và các cơ quan nhà nước khác. Hiện cũng chưa rõ liệu cơ quan có thẩm quyền xem xét Văn Bản Mâu Thuẫn có thể đưa ra quan điểm khác so với tòa án hay không, và trong trường hợp đó, quyết định của tòa án có thể bị đảo ngược hay không.

8. Phân định rõ ràng về thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự

Luật Tòa Án 2024-2025 đã bãi bỏ thẩm quyền của tòa án trong việc khởi tố vụ án hình sự khi phát hiện có dấu hiệu bỏ lọt tội phạm trong quá trình xét xử. Tòa án hiện chỉ có thể yêu cầu hoặc kiến nghị Viện Kiểm Sát khởi tố vụ án hình sự trong những trường hợp nói trên, qua đó củng cố nguyên tắc phân quyền giữa tòa án và Viện Kiểm Sát.

Bài viết này được thực hiện bởi Lê Thanh Nhật.

Vietnam Business Law